Þegar Gerður var kærð: „Mér finnst líklegt að stutt sé þar til ég dey“

Áhugaverðast að skrifa um heiminn sem við góðborgararnir verðum tæpast vör við

Gerður hafði á þessum tíma skrifað nokkuð um kynferðis­ofbeldi sem var ekki eins algengt þá og í dag og útskýrir í viðtalinu hvers vegna hún hafi ákveðið að fara þessa leið í fjölmiðlun.

„Þegar ég var í blaðamennsku fannst mér áhugaverðast að skrifa um heiminn sem við góðborgararnir verðum tæpast vör við og tók til dæmis viðtöl við dæmda morðingja inni á Litla-Hrauni en líka þolendur kynferðisofbeldis af báðum kynjum. Ég hafði þá þegar áttað mig á því hvað umfjöllun um kynferðisofbeldi var viðkvæm og hvað mikil þöggun ríkti um það.“

Hún sagði ennfremur að: „ég tók alvarlega á þessum málefnum strax árið 1994 þegar ég hóf störf í blaðamennsku og tók viðtal við konu sem hafði verið hópnauðgað á Þjóðhátíð í Eyjum. Saga hennar sat í mér. Árið 2001 skrifaði ég síðan grein um Kristínu Gerði Guðmundsdóttur, sem seinna varð fyrirmynd að persónu í kvikmyndinni Lof mér að falla. Hún hafði orðið fyrir kynferðisofbeldi sem barn, ánetjaðist eiturlyfjum, stundaði vændi til að fjármagna neysluna, varð síðan veik á geði og svipti sig lífi. Við greinarskrifin talaði ég við ættingja hennar og vini en nýtti mér líka heimildir. Ég tók mér góðan tíma til að vinna þessa grein, enda átti Kristín Gerður það skilið.

Ég vissi að það var þögull hópur þarna úti sem fylgdist með skrifunum mínum þótt ég yrði lítið vör við hann en ég vissi líka ástæðuna fyrir þessari þögn. Þess þá heldur fannst mér ástæða til að halda áfram að fjalla um kynferðisglæpi. Fyrr eða síðar hlyti viðhorf samfélagsins til þeirra breytast.“

Þessar pyntingar höfðu mótað líf hennar

Það var rétt fyrir jólin árið 2002 sem konan, sem Gerður hefur nú samið um Sálumessu, hringdi og spurði hvort hún vildi lesa grein sem hún hefði skrifað. Hún átti fjóra eldri bræður og hafði sá elsti misnotað hana kynferðislega. Þessar pyntingar höfðu mótað líf hennar.

„Nú var hún rúmlega þrítug. Hún var veik á geði, hafði því dvalið inni á geðdeild og nokkrum sinnum reynt að svipta sig lífi.“

Konan sendi Gerði Kristnýju greinina til yfirlestrar. „Hana langaði til að koma sögu sinni á framfæri í Mannlífi en vildi hitta mig áður en greinin birtist. Ég flaug norður til Akureyrar þar sem við áttum saman ljúfa stund um miðjan dag skömmu fyrir jól í blokkaríbúð þar sem hún bjó. Konan var róleg í tíðinni og döpur en þó var hugur í henni. Ég lagði fyrir hana örfáar spurningar til að fylla inn í eyður í frásögninni en annars var greinin ákaflega vel skrifuð. Þetta var kona góðum gáfum gædd. Hún hlakkaði til að fá greitt fyrir greinina og sagðist ætla að kaupa sér föt fyrir launin. Ég man að hún gerði eina athugasemd við leiðréttingu sem ég hafði gert á greininni. Þar stóð að hún væri á fertugsaldri. Frekar vildi hún að ég skrifaði að hún væri rúmlega þrítug. Ég breytti þessu vitanlega.

Konan fór fram á að nafn sitt birtist ekki í greininni. Hún vildi heldur ekki að við mynduðum hana þannig að sæist framan í hana. Myndin sem birtist með greininni var því tekin af baksvip hennar en jafnframt lánaði hún myndir af sér í æsku. Trúnaður minn var við hana og ég fór í einu og öllu eftir því sem hún fór fram á.“

Í greininni, sem er sláandi lestur, segir konan á einum stað: „Með mér bærist sú von að fara kannski í háskólann eftir tæpt ár en ég þori ekki að hugsa mikið um það því mér finnst enn líklegt að stutt sé þar til ég dey.“

„Já, þetta er verulega sláandi og sýnir okkur rétt eina ferðina hræðilegar afleiðingar kynferðisofbeldis. Sumir lifa það ekki af,“ segir Gerður.

Ægileg tíðindi

Þegar fór að líða að því að blaðið kæmi út fór ég að heyra bæði frá fjölskyldunni og prestinum þeirra að þeim þætti ekki við hæfi að blaðinu væri dreift í búðir á kistulagningardeginum og reyndar mislíkaði fólkinu að greinin myndi birtast.

Ég man að undir dánartilkynningunni í Morgunblaðinu birtust nöfn allra bræðranna – líka þess elsta. Mannlíf kom út og þessi saga var í fréttum RÚV um kvöldið.“

Kæra til siðanefndar Blaðamannafélagsins

Þegar nær þrír mánuðir voru liðnir frá því að greinin kom út kærði yngsti bróðirinn Gerði Kristnýju til siðanefndar Blaðamannafélagsins vegna greinarinnar og sömuleiðis Ríkissjónvarpið fyrir að hafa fjallað um greinina. Þá var Gerður stödd í útlöndum í svokölluðu þriggja mánaða leyfi sem blaðamenn eiga rétt á. Hún skrifaði því bréf til siðanefndar og bað um að málið yrði tekið til skoðunar þegar hún kæmi heim.

„Ég mætti síðan á fund siðanefndar í byrjun júní. Í nefndinni sátu fjórir karlar og ein kona. Þorsteinn Gylfason var formaður. Á fundinum kom fram að fréttastjóri Ríkissjónvarpsins hafði beðist afsökunar á að hafa birt frétt um grein konunnar. Það fannst mér allt í lagi. Fréttamenn RÚV þekktu konuna ekki og höfðu aldrei hitt hana. Ég hafði hins vegar kynnst henni og leit á hana sem skjólstæðing minn.

Á fundinum svaraði ég spurningum nefndarinnar og afsökunarbeiðni fréttastofu RÚV lá á borðinu fyrir framan mig. „Svona geturðu gert þetta,“ sagði Þorsteinn og otaði plöggunum að mér. Ég taldi mig ekki þurfa að biðjast afsökunar á að hafa hlustað á þolanda kynferðis­ofbeldis og birt sögu hans.

Í kærunni fór bróðirinn um víðan völl. Honum mislíkaði til að mynda að ég skyldi hafa lagt peninga inn á bankareikning hjá einstaklingi í fjölskyldunni og kallaði þá 30 silfurpeninga. Upphæðinni, sem greidd hafði verið fyrir greinina, hafði hann skipt í klink, sett í plastpoka og skilið hann eftir á skrifstofu Fróða sem gaf út Mannlíf. Ég lagði peningana inn á Kristínarsjóð, sjóð kenndan við Kristínu Gerði Guðmundsdóttur sem er til að styðja konur sem leiðst hafa út í vændi. Bróðirinn var afar reiður yfir því að ég hefði birt grein eftir veika systur hans. Á fundi með siðanefnd var ég spurð hvort ég hefði ekki leitað til lækna hennar við vinnslu greinarinnar. Ég átti sem sagt að hafa lækni með í ráðum, eins fúsir og þeir eru nú til að tala um skjólstæðinga sína. Blaðamannafélagið ætti þá ef til vill að hafa lækni í starfi til að veita fólki uppáskrift þess efnis að því sé óhætt að segja sögu sína.

Til hvers er fjölmiðill ef hann má ekki gefa þeim rödd sem þaggað er niður í

Ég velti því fyrir mér til hvers fjölmiðill væri ef hann má ekki gefa þeim rödd sem þaggað er niður í. Ég reyndi að útskýra þetta á fundinum með siðanefnd, en fann mjög skýrt að engu máli skipti hvað ég segði, fólkið hafði þegar gert upp hug sinn. Ég fékk síðan þyngsta úrskurð siðanefndar Blaðamannafélagsins í afmælisgjöf 10. júní 2003. Þar var látið að því liggja að ég hefði sjálfsvíg manneskju á samviskunni. Svona var litið á blaðamennsku árið 2003. Maðurinn sem beitti systur sína kynferðisofbeldi hefur hins vegar aldrei verið dæmdur fyrir þessa glæpi.“

Dóma siðanefndar ber að birta í þeim fjölmiðli sem fær dóminn á sig. Þessi dómur birtist hins vegar ekki í Mannlífi. „Það hvarflaði ekki að mér,“ segir Gerður Kristný. „Allur sá sirkus sem varð í kringum þetta mál var staðfesting á því hversu eldfimt þetta málefni var og hvað þöggunin var mikil. Konan var ekki lengur á meðal okkar en það var enn hægt að ná sér niðri á mér.“

„Um haustið sama ár hringdi Thelma Ásdísardóttir í mig. Við hittumst á Borginni og hún sagði mér frá pabba sínum sem brotið hafði árum saman á henni og systrum hennar. Hann hafði verið kærður fyrir glæpina en verið sýknaður fyrir Hæstarétti. Thelma vildi skrifa pistla í Mannlíf eða fá þar við sig viðtal. Ég fór heim og velti því fyrir mér hvort það væri nokkurt vit. Thelma gæti jú gengið í sjóinn þegar viðtalið birtist. Vissara var að láta svona mál bara eiga sig.

Þá áttaði ég mig á því að þetta voru auðvitað áhrifin af siðanefndarúrskurðinum og ákvað að ég skyldi ekki læra nokkurn skapaðan hlut af honum. Maður verður náttúrlega að vera sæmilegur til samviskunnar. Ég hristi af mér úrskurðinn og lét vaða. Ég hringdi í Thelmu og sagði: Á ég ekki bara að skrifa um þig bók? Og það gerði ég. Myndin af pabba – Saga Thelmu kom svo út árið 2005.

Hjálpi mér, hvað það er dapurlegt

Með bókinni breyttist býsna margt. Tveimur árum eftir að ég fékk úrskurðinn frá siðanefnd fékk ég Blaðamannaverðlaunin fyrir Myndina af pabba og spurði sjálfa mig: Hvað gerðist þarna í millitíðinni? Það sem gerðist var að Thelma mætti á sjónarsviðið og útskýrði fyrir fólki afleiðingar kynferðisofbeldis á börn. Hún var til staðar og gat tekið það hlutverk að sér. Aðrir höfðu hins vegar ekki séð aðra leið út úr vanlíðan sinni en að flýta fyrir sér. Hjálpi mér, hvað það er dapurlegt.“

Viðtalið við konuna birtist árið 2003 eins og fyrr segir en tæplega 20 árum síðar virðist ekki mikið hafa breyst til hins betra í þessum málum.

16. nóvember árið 2020 á degi íslenskrar tungu hlaut Gerður Kristný verðlaun Jónasar Hallgrímssonar, en þau ber að veita einstaklingum er hafa með sérstökum hætti unnið íslenskri tungu gagn í ræðu eða riti, með skáldskap, fræðistörfum eða kennslu og stuðlað að eflingu hennar, framgangi eða miðlun til nýrrar kynslóðar.

Gerður Kristný hefur sent frá sér ljóðabækur, skáldsögur, smásögur, barnabækur, viðtalsbók og ferðasögu og hafa bækur hennar hlotið ýmsar viðurkenningar, þar á meðal Bókmenntaverðlaun Halldórs Laxness fyrir skáldsöguna Bátur með segli og allt, Bókaverðlaun barnanna 2003 fyrir söguna Marta smarta, Blaðamannaverðlaun Íslands 2005 fyrir bókina Myndin af pabba – Saga Thelmu, Vestnorrænu barna- og unglingabókaverðlaunin fyrir Garðinn og Íslensku bókmenntaverðlaunin 2010 fyrir ljóðabókina Blóðhófnir.

Heimildir

Blaðamannafélag Íslands. Úrskurður. https://www.press.is/is/faglegt/sidavefur/urskurdir-sidanefndar/mal-102002-2003

Kolbrún Bergþórsdóttir. 2018. „Maður verður að vera sæmilegur til samviskunnar.“ Fréttablaðið, 20. október.

Umfjöllun á Bókmenntavefnum. Skoðað 16. nóvember 2021

Umfjöllun á vef Forlagsins. Skoðað 16. nóvember 2021