„Má berja blaðamenn?“ spyr formaður Blaðamannafélags Íslands, Sigríður Dögg Auðunsdóttir, og veltir fyrir sér sýknudómi Landsréttar í meiðyrðamáli Aðalsteins Kjartanssonar blaðamanns gegn Páli Vilhjálmssyni bloggara, en dómurinn féll þann 26. júní síðastliðinn og er að mati Sigríðar Daggar „áfellisdómur yfir dómskerfinu sem skortir grundvallarskilning á hlutverki blaðamanna og fjölmiðla.“
Að mati Sigríðar Daggar grefur dómurinn undan fjölmiðlafrelsi og lýðræðislegu hlutverki fjölmiðla með því að veita skotleyfi á blaðamenn, sem samkvæmt dómnum eiga að þurfa að þola að það sé opinberlega logið upp á þá alvarlegri refsiverðri háttsemi fyrir það eitt að vinna vinnuna sína.
„Slíkar árásir á orðspor og starfsheiður blaðamanna eru ekki aðeins til þess fallnar að fæla þá frá því að fjalla um tiltekin mál, heldur ætlað að beina athygli frá efni umfjöllunarinnar og grafa þannig undan blaðamennsku og lýðræði“segir Sigríður Dögg og bætir því við að ekki hafi verið „deilt um það fyrir dómi hvort ummæli Páls um Aðalstein hafi verið sönn. Þau voru það ekki. Þvert á móti voru þau upplogin og féllu vel að ófrægingarherferð sem Samherji hefur um margra ára skeið háð gegn blaðamönnunum Aðalsteini og Helga Seljan sem árið 2019 sviptu hulunni af því er virðast vera stórfelldar mútugreiðslur Samherja til namibískra stjórnmálamanna, skattasniðgöngu og peningaþvætti.“
Vildu veikja tiltrú almennings
Hún nefnir að í framhaldi af þeim fréttaflutningi hafi Samherji hafið skipulagða aðför að Aðalsteini og Helga er hafði þann eina tilgang að grafa undan æru þeirra og starfsheiðri og að „veikja tiltrú almennings á þeim upplýsingum“ er fram komu í fréttum af meintri refsiverðri háttsemi Samherja.
Segir Sigríður Dögg að „ummæli Páls Vilhjálmssonar, sem Aðalsteinn kærði, voru alvarleg aðför að æru Aðalsteins“ og vill hún meina að þau hafi verið „sett fram til að draga athygli almennings frá háttsemi Samherja í Namibíu og þaulskipulagðri aðför útgerðarinnar gegn blaðamönnum sem fjölmiðlar upplýstu um í umfjöllun um Skæruliðamálið svokallaða árið 2021.“
Dómur byggður á vanþekkingu
Í máli Sigríðar Daggar kemur fram að Páll hafi skrifað mörg hundruð bloggfærslur um þá Aðalstein og Helga, og ekki bara þá tvo, heldur einnig um aðra blaðamenn sem hafa fjallað um fyrirtækið Samherja á Akureyri. Þeirra á meðal eru þeir Þórður Snær Júlíusson og Arnar Þór Ingólfsson, sem einnig töpuðu meiðyrðamáli gegn Páli í Landsrétti.
Segir Sigríður Dögg að „sá dómur er, líkt og þessi, byggður á vanþekkingu dómara á hlutverki og stöðu blaðamanna.“
Að mati hennar er rétt að „hnykkja á örfáum staðreyndum um Skæruliðamálið: Vorið 2021 birtu fjölmiðlar fréttir um Skæruliðadeild Samherja. Fréttirnar voru unnar upp úr gögnum sem blaðamönnum hafði borist og komið hefur fram að voru sambærileg gögnum sem finna mátti í síma Páls Steingrímssonar skipstjóra hjá Samherja. Í þeim voru upplýsingar um hvernig starfsfólk Samherja hafði lagt á ráðin um hvernig reka skyldi áróðursstríð gegn Aðalsteini og Helga, fyrst og fremst, sem þá hafði þegar staðið í 18 mánuði og ætlað var að grafa undan trúverðugleika og æru þeirra.“ Segir Sigríður Dögg að „fréttirnar vöktu reiði gegn Samherja í samfélaginu enda var almenningi misboðið að sjá svart á hvítu hvers konar níðingshætti starfsfólk útgerðarrisans varð uppvíst að gegn blaðamönnum. Samherji baðst að lokum opinberlega afsökunar á framferði sínu.“
Blaðamenn gefa ekki upp heimildarmenn
Það kemur einnig fram í máli Sigríðar Daggar að ekkert af því sem fjölmiðlar hafi birt um háttsemi Samherja, hvort sem er í Namibíu eða gegn íslenskum blaðamönnum, hafi Samherji sýnt fram á að sé rangt. Hvergi hefur verið upplýst um - enda gefa blaðamenn ekki upp heimildarmenn - né er þeim það heimilt samkvæmt lögum - hvaðan blaðamennirnir, sem skrifuðu fréttir um Skæruliðamálið, fengu heimildir sínar:
„Lögreglan hefur engar upplýsingar um það hvaðan blaðamenn fengu gögn sín. Það að eiginkona Páls hafi mögulega tekið gögnin í leyfisleysi úr síma hans, líkt og Páll heldur fram, staðfestir ekki þar með að hún sé heimildarmaður blaðamannanna.“
Ekkert af þessu er satt
Sigríður Dögg færir í tal að á meðal þeirra ummæla Páls Vilhjálmssonar sem Aðalsteinn krafðist fyrir dómi að yrðu dæmd dauð og ómerk voru „ærumeiðandi, ósannar fullyrðingar um að Aðalsteinn hefði átt beina eða óbeina aðild að byrlun Páls skipstjóra og stuldi á síma hans; að hann og fleiri blaðamenn hafi tekið þátt í að skipuleggja tilræði gegn Páli“ og að þeir hafi „vísvitandi framið alvarlegt refsivert brot og lagt sig fram við að eyða sönnunargögnum um það. Ekkert af þessu er satt. Engin af þessum fullyrðingum á stoð í gögnum lögreglu. Það veit Páll Vilhjálmsson mætavel - hann hefur sjálfur sagt á bloggi sínu að hann sé með öll gögn málsins. Samt lýgur hann alvarlegum lögbrotum upp á nafngreinda blaðamenn.“
Hættuleg niðurstaða
Það er undirliggjandi áhyggjutónn í orðum formanns Blaðamannafélags Íslands og í máli hennar kemur fram að dómur Landsréttar hafi komist að þeirri „hættulegu niðurstöðu að það megi hann gera án afleiðinga. Í meiðyrðamálum er almennt tekist á um það hvort vegi þyngra annars vegar réttur einstaklings til að tjá sig eða friðhelgi einkalífs einstaklings sem tjáningin beinist að. Heimilt er samkvæmt lögum að takmarka tjáningarfrelsi manna til verndar mannorði einstaklinga.“
Segir Sigríður Dögg að almennt sé ekki heimilt að refsa fyrir sönn ummæli, en ósannar ærumeiðingar kunna að varða ábyrgð og er þá „gerður greinarmunur á gildisdómum sem ekki er hægt að sanna og staðhæfingum um staðreyndir sem unnt á að vera að sannreyna“ og þá þurfi að meta hvort „málefnið sem tekist er á um eigi erindi við almenning og hafi almenna þýðingu. Landsréttur kemst að þeirri niðurstöðu að þó svo að Páll saki Aðalstein og fleiri blaðamenn um að hafa lagt á ráðin um byrlun á Samherjaskipstjóra og stuld á síma - hvorugt er rétt - þurfi Páll ekki að færa sönnur á mál sitt - sem hann gerir raunar enga tilraun til.“
Allar fullyrðingar upplognar
Fram kemur í máli Sigríðar Daggar að í fullyrðingunum sé „visst svigrúm til túlkunar“, líkt og segir orðrétt í dómnum, og að Páll hafi verið „í góðri trú um sannleiksgildi þeirra“. Hvernig má það vera?“ spyr hún og heldur áfram:
„Páll hefur sjálfur sagt frá því opinberlega að hann hafi öll gögn málsins. Þar er staðreyndir málsins að finna, sem sýna svart á hvítu að allar fullyrðingar hans eru upplognar eða í besta falli teknar úr samhengi með það að markmiði að grafa undan trúverðugleika og æru Aðalsteins.“
Sigríður Dögg segir að í dómnum að hafi Aðalsteinn haft „stöðu sakbornings og sætti rannsókn lögreglu þegar þau [ummælin] féllu“ og nefnir um leið rannsókn lögreglu á meintum brotum gegn lagagreinum sem Aðalsteinn var alls ekkert grunaður um, né heldur aðrir blaðamenn sem höfðu réttarstöðu sakborninga í málinu. Með dómnum veitir Landsréttur niðurfelldri lögreglurannsókn talsvert vægi við mat sitt“ og það þrátt fyrir þær „alvarlegu athugasemdir sem gerðar höfðu verið við rannsóknina á fyrri stigum“ og segir Sigriur Dögg að slíkt sé „verulega alvarlegt í sjálfu sér að veita slíkt svigrúm til að brigsla mönnum um refsiverða háttsemi sem ekki hefur sannast með dómi.“
Tilefnislaus lögreglurannsókn
Að mati Sigríðar Daggar er það enn alvarlegra þegar „lögreglurannsóknin var tilefnislaus og ósamrýmanleg tjáningarfrelsi hlutaðeigandi blaðamanna“ eins og Blaðamannafélag Íslands „hefur bent á og með því var í reynd aukið á íþyngjandi áhrif lögreglurannsóknarinnar og þar með þá óréttmætu skerðingu tjáningarfrelsis sem blaðamennirnir sættu af völdum hennar“ og þar að auki hefur það hingað til ekki haft „áhrif í meiðyrðamálum að sá sem telur sig hafa orðið fyrir ærumeiðingum hafi réttarstöðu sakbornings.“
Kemur fram að dómstólar hafa til þessa ekki talið aukið svigrúm til að meiða æru manna sem eru sakborningar enda væri þá verið að leggja til grundvallar að sakborningur, sem þó telst samkvæmt stjórnarskrá saklaus uns sekt er sönnuð, njóti minni friðhelgi en ella af þeirri ástæðu einni að hann sæti rannsókn.
Skotleyfi gefin út
„Niðurstaða Landsréttar í máli Aðalsteins er að þessu leyti þveröfug við það sem til þessa hefur tíðkast“ og segir Sigríður Dögg að það geti haft þær afar alvarlegu afleiðingar að nú sé „skotleyfi á alla þá sem fá réttarstöðu sakbornings í málum sem eru til rannsóknar hjá lögreglu og leyfilegt sé að saka þá um alvarlega glæpi, hvort sem þeir séu grunaðir um að hafa framið þá eða aðrir sakborningar í sama máli.“
Sigríður Dögg spyr hvar Landsréttur muni draga línuna og hvort það verði í tengslum „við ærumeiðingar? Eða má mögulega ganga lengra í árásum á blaðamenn? Má berja blaðamann sem hefur réttarstöðu sakbornings í lögreglurannsókn ef sá sem beitir ofbeldinu telur að blaðamaðurinn hafi til þess unnið?“
Staða blaðamanna í nútíma samfélagi
Hún veltir því fyrir sér stöðu blaðamanna sem hafa ekki réttarstöðu sakbornings:
„Má hafa æruna af honum? Þetta þarf Hæstiréttur að skera úr um“ segir Sigríður Dögg og bætir því við að „blaðamenn eiga að njóta sömu verndar gegn meiðyrðum og aðrir“ og í „dómnum er það sérstaklega tekið fram að vegna þess að Aðalsteinn „er þekktur blaðamaður sem nýtur rúms tjáningarfrelsis [...] þurfi hann að vera undir það bú[inn] að þola óþægilega og hvassa gagnrýni og aðfinnslur við störf sín.“ Þetta er samhljóða ályktun og í fyrrnefndum dómi í meiðyrðamáli Þórðar og Arnars gegn Páli.“
Hún segir hins vegar einfaldlega:
„Ályktunin er hins vegar röng.“
Bætir því við að ekkert af þeim ummælum er deilt var um í þessum tveimur málum varða „gagnrýni eða aðfinnslur við störf blaðamannanna. Þau eru einfaldlega atlaga að æru þeirra“ og einnig ekkert annað en „uppspuni, lygar og útúrsnúningur Páls Vilhjálmssonar“ og segir hún að það sé „hættulegt fordæmi að leyfilegt sé að segja nánast hvað sem er um fólk svo lengi sem það er skilgreint sem opinberar persónur.“
Afsala sér réttinum til einkalífs
Sigríði Dögg finnst það í besta falli mjög „hæpin ályktun dómsins að blaðamenn verði sjálfkrafa opinberar persónur“ vegna þess eins að þeir „skrifa fréttir undir nafni“ og að hennar mati þýðir þetta einfaldlega að samkvæmt „þessum dómi afsali allir blaðamenn sér réttinum til einkalífs um leið og frétt birtist undir þeirra nafni. Þetta þarf Hæstiréttur líka að skera úr um.“
Í áðurnefndum dómi segir að Páll Vilhjálmsson sé „ötull bloggari og pistlahöfundur [sem] hefur aflað sér menntunar á sviði blaða- og fréttamennsku“. Jafnframt segir að hann hafi „með umdeildum færslum sínum [verið] þátttakandi í almennri umræðu um mikilvæg samfélagsleg málefni sem erindi áttu við almenning og naut af þeim sökum rúms tjáningarfrelsis“.
Sigríður Dögg telur að af þessum forsendum megi „skilja að bloggarinn Páll Vilhjálmsson fái rýmri heimild til ærumeiðinga vegna þess að bloggskrif hans séu mikilvæg fyrir almenning.“
Tjáningarfrelsið í hættu
Telur hún að aukin vernd tjáningarfrelsis sé almennt ætluð blaðamönnum svo þeir hafi nauðsynlegt svigrúm við störf sín og einnig til að vernda þá gegn málsóknum og kærum er hafa það að markmiði að koma í veg fyrir umfjöllun þeirra um samfélagslega mikilvæg málefni:
„Blaðamönnum ber hins vegar að fara að siðareglum í sínum störfum, ólíkt Páli“ en í siðareglum íslenskra blaðamanna segir meðal annars að þeir „hafi sannleikann að leiðarljósi og setji upplýsingar fram á heiðarlegan og sanngjarnan hátt, hagræði ekki staðreyndum og setji ekki fram órökstuddar ásakanir.“ Segir í siðareglum að blaðamaður geri „greinarmun á staðreyndum og skoðunum og gangi úr skugga um áreiðanleika upplýsinga.“
Hún nefnir einnig að „Landsréttur gerir hins vegar ekki sömu kröfur á Pál Vilhjálmsson, svo sem um að hann segi satt eða rétt frá, heldur veitir honum „svigrúm til túlkunar“ og „ályktana“ sem sýnt hefur verið fram á að séu rangar og fela í sér alvarlega atlögu að starfsheiðri og æru Aðalsteins.“
Segir Sigríður Dögg að það sé röng ályktun að hann [Páll Vilhjálmsson, innskot blm] „skuli hafa aukið svigrúm“ til slíkrar tjáningar fyrir þær „sakir einar“ að hann heldur „úti bloggi.
Blogg ekki það sama og blaðamennska
Hún nefnir að blogg sé ekki sjálfkrafa blaðamennska þó svo að sá sem það skrifar kalli sig blaðamann eða hafi lært blaðamennsku:
„Blaðamaður vinnur samkvæmt siðareglum blaðamanna og í þágu almennings. Þá ber að nefna að Landsréttur komst að þveröfugri niðurstöðu í máli gegn Fréttablaðinu árið 2019, þar sem fram kom í rökstuðningi Landsréttar að skort hafi á að uppfylltar væru kröfur um hlutlæg og nákvæm vinnubrögð blaðamannsins, sem leiddi til þess að ummæli töldust ósönnnuð og ærumeiðandi.“
Segir Sigríður Dögg að þessi krafa hafi hinsvegar „ekki“ verið gerð „á Pál, þótt verið sé að veita honum rýmkað tjáningarfrelsi. Dómstólar hafa við úrlausn meiðyrðamála gert ríkar kröfur á blaðamenn um hlutlæg og nákvæm vinnubrögð og gert kröfu um að þeir sýni fram á að ummæli hafi stuðst við áreiðanleg gögn og upplýsingar. Það þurfti Páll ekki að gera, samkvæmt dómnum.“
Meiðyrðalöggjöfinni snúið á haus
Hún segir líka að dómurinn virðist reyndar „taka undir það að einhverju leyti að Páll hafi með ummælum sínum skaðað mannorð Aðalsteins — skaðinn hafi hins vegar ekki verið „að því marki að hann hafi með þeim bakað sér skyldu til greiðslu miskabóta honum til handa“. Landsréttur snýr þannig á haus meiðyrðalöggjöfinni og vernd tjáningarfrelsis sem hefur meðal annars þann tilgang að vernda blaðamenn fyrir óréttlátum árásum sem hafa það að markmiði að hafa af þeim mannorðið. Sem er nákvæmlega það sem Páll stefndi að — og getur nú haldið áfram við — með stuðningi Landsréttar.“
Að mati Sigríðar Daggar þrengir dómurinn að réttindum blaðamanna og bendir á í þessu samhengi að hinum ærumeiðandi ummælum Páls um Aðalstein, Þórð og Arnar Þór hafi ekki aðeins verið ætlað að draga úr trúverðugleika blaðamannanna og umfjöllunar þeirra og leiða athygli almennings frá háttsemi Samherja heldur voru ummæli Páls til þess fallin að fæla aðra blaðamenn frá því að fjalla um mál tengd Samherja:
„Fyrir vikið voru ummælin miklu frekar þess valdandi að draga úr fremur en stuðla að umræðu um samfélagslega mikilvæg málefni“ og þar af leiðandi „veikir þessi dómur frekar en styrkir stöðu blaðamanna við umfjöllun þeirra um samfélagslega mikilvæg mál — og þar með lýðræðislegt hlutverk blaðamanna.“
Þrengt að réttindum blaðamanna
Hún segir að af því leiði að raunverulegt fordæmisgildi dómsins sé fremur til þess fallið að þrengja að réttindum blaðamanna á Íslandi en rýmka þau:
„Þótt niðurstaða dómsins sé að formi til sú að tjáningarfrelsið hafi í þessu tilviki“ vegið þyngra en friðhelgi einkalífs er niðurstaða „dómsins efnislega sú að heimilt hafi verið að veitast opinberlega að blaðamönnum vegna fréttaskrifa þeirra með ósönnuðum staðhæfingum um alvarlega refsiverða háttsemi af þeirra hálfu.“
Að hennar mati þá felur efnislega dómurinn því í sér að heimilt sé að bregðast við réttmætri umfjöllun blaðamanna, um samfélagslega mikilvæg málefni sem byggð er á traustum heimildum, með alvarlegum og órökstuddum árásum á orðspor þeirra og starfsheiður:
„Slíkar árásir eru ekki aðeins til þess fallnar að fæla“ blaðamenn frá því að fjalla um „mál þar sem búast má við viðbrögðum sem þessum heldur jafnframt til þess fallnar að draga úr trúverðugleika blaðamanna“ og einnig fjölmiðla almennt og beina þannig athygli frá efni fjölmiðlaumfjöllunar og að persónum þeirra blaðamanna sem í hlut eiga.“
Mannréttindadómstóll Evrópu næsta skrefið
Hún nefnir að fordæmi þess efnis að viðbrögð af þessu tagi við störfum blaðamanna séu lögmæt er ekki til þess fallið að tryggja tjáningarfrelsi blaðamanna heldur þvert á móti til þess fallið að draga úr því og með því grafa undan blaðamennsku og lýðræði og að „það er grundvallaratriði fyrir stöðu blaðamanna, og þar með lýðræðis í landinu, að Hæstiréttur taki þetta mál fyrir og skeri úr um það hvort blaðamenn njóti ekki lengur verndar gegn upplognum árásum sem ætlað er að grafa undan trúverðugleika þeirra og starfsheiðri.“
Sigríður Dögg segir að lokum að ef „Hæstiréttur gerir það ekki þá þarf að fara með málið fyrir Mannréttindadómstól Evrópu. Svo miklir hagsmunir eru í húfi - fyrir alla blaðamenn - en ekki síður almenning.“
Komment