Í vikunni steig Kristrún Frostadóttir forsætisráðherra ofan í mýrina sem andstæðingar ríkisstjórnar hennar og veiðigjaldafrumvarpsins höfðu vísað henni í.

Bergþór Ólason, þingmaður Miðflokksins, hafði lýst þessu berum orðum í pontu á Alþingi daginn áður. „Í þessu máli eru áform uppi um að kljúfa höfuðborg frá landsbyggð.“

Þó hann hafi verið að vísa til og ásaka ríkisstjórnina um að kljúfa þjóðina, er það auðvitað ein leið hans og annarra andstæðinga veiðigjalda á útgerðir að sínu markmiði, að ýta undir einmitt þennan klofning og nýta hann til að sundra almennum stuðningi við hærri greiðslu útgerða fyrir afnot af auðlindinni.

Í könnun í apríl voru samtals aðeins 18% landsmanna andvíg frumvarpinu, en 69% hlynnt því, þrátt fyrir auglýsingaherferðir Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi (SFS). Engu að síður telur fyrrverandi framkvæmdastjóri SFS, Jens Garðar Helgason, sem nú er þingmaður Sjálfstæðisflokksins, það „heilaga skyldu“ að beita málþófi „í allt sumar ef til þarf“.

Mýri Steingríms og Jóhönnu

Vinstri stjórn Jóhönnu Sigurðardóttur og Steingríms J. Sigfússonar hafði stigið ofan í sömu mýri árið 2012 þegar andstæðingum hennar tókst að sameina landsbyggðina gegn frumvarpi sem átti að losa smám saman um eignarhald útgerðarinnar á afnotarétti auðlindarinnar og hækka veiðigjald. „Hvað höfum við gert ykkur?“ spurði þá einn af fundargestum í Neskaupstað. Orðin urðu að fyrirsögn í Morgunblaðinu. Þar hafði Steingrímur J. mætt og heyrði meðal annars Gunnþór Ingvason, forstjóra Síldarvinnslunnar og nú formann SFS, halda fyrirlestur um hvernig lög sem skerða hag útgerðarinnar eru sama og árás á íbúa landsbyggðarinnar, ekki síst börnin, sem hann birti myndir af á fundinum. Samruni samfélags og útgerðar var í því fullkomnaður.

„Samfélögin eru að greiða“

Nú 13 árum síðar var Kristrún Frostadóttir mætt til Ísafjarðar að eigin frumkvæði til þess að eiga „opið samtal - beint og milliliðalaust,“ eins og fundarboðið hljólaði.

Að afloknum fundinum var Kristrún komin í vörn.

Svæðisfréttamaður RÚV á Ísafirði spurði Kristrúnu eftir fundinn: „Fyrirtæki hér, manneskja í rekstri sem á þegar erfitt í rekstri vegna samgangna og snjóflóðahættu og annars sem er hérna fyrir vestan, er núna í ofanálag hrædd um starfið sitt í fiskvinnslu, hvernig svarar þú þessum ótta?“

Kristrún lýsti áformum um stofnun innviðafélags, hvernig nú rynnu 3 milljarðar til viðbótar í vegagerð og svo 7 milljarðar á næsta ári.

„Þannig að við þurfum bara að sýna það að við munum standa undir þeim innviðum og þeirri opinberu þjónustu sem mun styrkja samfélögin. Og þetta þurfi ekki að vera eina viðmiðið, það er að segja hversu há veiðigjöld samfélögin eru að greiða.“

Líklega er þetta sú setning sem Kristrún mátti síst segja. Þar steig hún í þá gildru að lýsa veiðigjöldunum sem skatti á samfélög, en ekki hagnað eigenda útgerðanna. Með því talaði hún sig beint inn í söguþráð andstæðinga veiðigjaldanna, þeirra sem fengu meðal annars afkomanda kvótaeigenda og fleiri til að taka upp myndbönd af fólki og aðstöðu sveitarfélaga, fyrir auglýsingaherferð undir merkjum Samtaka fyrirtækja í sjávarútvegi: Við lifum öll á sjávarútvegi. Þannig samsamaði Kristrún hagsmuni útgerðar og almennings í einni setningu.

Höggin

Annar viðmælandi RÚV, framkvæmdastjóri útgerðar og fiskvinnslu á Suðureyri, tók vel í þann þráð og þræddi áfram. „Það er sterkur andi. Það er eins og allir standi á bak við þetta samfélag hérna,“ sagði Óðinn Gestsson, framkvæmdastjóri útgerðarinnar og fiskvinnslunnar, Íslandssögu. „Þá fannst mér og er reyndar að vona að hún hafi hlustað á okkur og taki tillit til þeirra sjónarmiða sem komu fram á fundinum.“

Fréttakona RÚV á Vestfjörðum þuldi síðan upp að fundargestir hefðu lagt áherslu á að spyrja út í hvernig það yrði gert, „að taka þetta auka fjármagn út úr samfélaginu hér“.

„Það er verið að taka hérna 500 milljónir út úr samfélaginu og fer upp í rúmar 13 hundruð milljónir sem er verið að taka hérna út úr samfélaginu. Þetta er auðvitað mikið högg fyrir svona tiltölulega lítið samfélag og vandséð hvernig er hægt að komast vel í gegnum það.

Af fréttum RÚV var því ekki annað hægt að álykta en að ríkisstjórn Kristrúnar væri að veita samfélögum högg.

Veiðigjöld tekin frá samfélaginu?

Veiðigjald er nú um 33% af áætluðum hagnaði útgerða. Verð aflans, og þar með greiðsla útgerða til ríkisins, hefur hins vegar byggt að miklu leyti á eigin viðskiptum útgerðanna.

Kannski er það eitt af því sem skýrir að fiskvinnsluhluti sjávarútvegsins hefur síðustu árin verið rekinn með töluvert meiri hagnaði en fiskveiðahlutinn, ef marka má tölur Hagstofu Íslands.

Á opnum fundi RÚV í Grundarfirði í maí hafði Heiðrún Lind Marteinsdóttir, framkvæmdastjóri SFS, lýst því hvernig að veiðigjöld myndu raska jafnvægi veiða og vinnslu. Lýsi hf, sem er einn eigenda Morgnublaðsins, hefur haldið því fram að ekki fáist hráefni til lýsisgerðar vegna þess að fiskvinnsla muni flytja úr landi.

Þar sem veiðigjöld leggjast á hagnað er þó erfiðara að halda því fram að þau séu tekin af samfélaginu sem slíku, nema sem varðar ákvörðunum eigenda útgerða, og helst þeirra stærri, um að ráðstafa hagnaði sínum í meiri umsvif eða styrki á nærsvæðunum. Fyrir því er engin trygging og ef eitthvað er, kann það að ýta undir óhófleg völd þeirra í smáum samfélögum. Eigendur útgerða, eða útgerðirnar sjálfar, geta alveg eins fjárfest í Kauphöll Íslands, eða flutt fé til útlanda.

Með svipuðum rökum mætti halda því fram að bankaskattur taki frá samfélögum í Reykjavík - eða Garðabæ. Þá má spyrja hvort veiðigjald sé tekið frá samfélaginu í Reykjavík, eða bara póstnúmerinu 101 Reykjavík, því póstnúmeri sem gefur af sér næst hæst veiðigjöld af öllum sveitarfélögum?

Fjárfesting útgerðanna

Hagnaður sjávarútvegsfyrirtækja, eins og þeir 72 milljarðar sem sjávarútvegurinn hagnaðist um eftir skatta og afskriftir 2024, fer ekki aðeins í fjárfestingu í nærumhverfinu. Sem dæmi má nefna að á sama ári höfðu Þorsteinn Már Baldvinsson, eigandi Samherja, og fyrrverandi eiginkona hans, safnað eign í félagi sínu sem nam svipaðri upphæð, eða 71 milljarði króna, í hreina eign í eignarhaldsfélögum sínum. Og það þrátt fyrir hækkanir á veiðigjöldum síðustu ár. Hluti eignarinnar barst reyndar úr ábatasamri starfsemi erlendis, meðal annars í Namibíu, þar sem Samherjamenn fjárfestu ötullega í nærsamfélagi með aðferðum tengslamyndunar við embættis- og stjórnmálamenn.

Hluti af hagnaði sjávarútvegsfyrirtækja síðustu ár hefur til dæmis runnið í að bæta upp taprekstur Morgunblaðsins. Í fyrra tapaði það að meðaltali milljón á hverjum degi.

Svo vill til að Morgunblaðið fjallaði um fund Kristrúnar í aðalfrétt á forsíðu daginn eftir fundinn á Ísafirði í vikunni. Þar hafði fulltrúi ritstjóra tekið út úr fundinum að Kristrún, skælbrosandi á forsíðu, ætlaði að setja auðlindagjald á hitaveitu. Þar vísaði hún reyndar til stórnotenda, en vaxandi ásókn er frá þeim í heitt vatn, eins og til að mynda kolefnisniðurdælingu Carbfix.

Kristrún var spurð á Ísafirði hvort það væri ekki líka auðlind að búa nálægt höfuðborgarsvæðinu. En auðlindagjöld ganga hins vegar út á annað. Þau snúast um að aðilar, í þessu tilfelli útgerðarmenn, fái afnot af takmarkaðri eign annarra í umboði þeirra. Það er ekki sambærilegt við búsetu á einum stað eða notkun almennings á hitaveitu á þeim stað.

Ísfirðingar gætu vísað til þeirra sögulegu raka að mun meiri opinber umsvif ríkisins eigi sér stað í Reykjavík, en á móti kemur að 1,2% opinberra stöðugilda á Íslandi eru í Ísafjarðarbæ en 1% íbúa. Störf fjármögnuð af samneyslu eru því hlutfallslega fleiri á Ísafirði en að meðaltali á landinu.

Beintenging við landsbyggðina

Eitt af því sem Samfylkingin hefur lært er að reyna að beintengja, að minnsta kosti í orði, tekjur ríkisins af veiðigjöldum við útgjöldin á landsbyggðinni. Nú er það gert í samhengi við fyrirhugað innviðafélag og útgjöld til vegamála.

Þrír þingmenn Samfylkingarinnar lögðu fram þingsályktunartillögu árin 2013 og 2014 um að hluti veiðigjalda ætti að vera eyrnamerktur sveitarfélögum.

Vandinn er að ráðstöfun stjórnmálamanna á fjármagni getur leitt af sér mikla sóun, vegna þess að hvati þeirra er ekki endilega samofinn bestri nýtingu.

Einbeittur klofningsvilji

Eins og Bergþór Ólafson lýsti óbeint í andsvari á Alþingi í vikunni er framundan endurtekning á átökunum í kringum vinstri stjórnina 2009 til 2013.

„Í þessu máli eru áform uppi um að kljúfa höfuðborg frá landsbyggð. Í áframhaldandi aðlögunarviðræðum við Evrópusambandið, og kosningum þar að lútandi, er næstum því öruggt að þjóðin verður klofin í herðar niður,“ sagði hann.

Þetta er því aðeins rétt að byrja. Ætlun þingmanna Miðflokksins, Framsóknarflokksins og Sjálfstæðisflokksins er að leggja allt undir í þessum tveimur orrustum. Þar verða kunnuglegar víglínur.

Hvort þetta endi með dýrðlegri endurkomu hægri manna, eins og var innsiglað með óskalaginu Wild Boys þegar Bjarni Benediktsson og Sigmundur Davíð Gunnlaugsson mynduðu ríkisstjórn í sumarbústað fjölskyldu Bjarna við Þingvelli vorið 2013. Eitt það fyrsta sem ríkisstjórn þeirra gerði var að bakka frá kosningaloforði um að halda þjóðaratkvæðagreiðslu um framhald aðildarviðræðna við Evrópusambandið, vegna „pólitísks ómöguleika“.

Hvernig skal kljúfa þjóð?

Augljóst er að neikvæðar afleiðingar fylgja nánast öllum ákvörðunum og í flestum tilfellum fara hagsmunir mismunandi hópa ekki fullkomlega saman. Veiðigjald minnkar getu sjávarútvegsfyrirtækja til að fjárfesta og getu eigenda til að græða, en það er ekki sjálfkrafa brottnám á fjármagni úr tilteknu samfélagi. Veiðigjald eykur á móti getu til opinberrar fjárfestingar.

Evrópusambandsaðild fylgir ákveðið framsal ákvarðana, sem í mörgum tilfellum er bæði æskilegt og nauðsynlegt fyrir örsmáa þjóð með takmarkaða getu 63 þingmanna til lagasetningar og annarra ákvarðana. En því getur líka fylgt fjarlægð frá ákvarðantöku, sem við erum þó látin undirgangast aðildarlaust sem stendur.

Það sem á endanum skiptir máli, er ekki endilega hvaða ákvarðanir eru teknar, heldur hvort leikreglurnar, gildin og sómakenndin lifi af. Hvort við virðum lýðræðið og hvert annað. Síðustu árin höfum við horft upp á sterkasta lýðræðisríki heimsins og hornstein okkar öryggisstefnu ramba á barmi hruns, eða algers valdasamruna.

Í gær birtist óþægilega kunnugleg taktík í umræðum sumra stjórnarandstæðinga á Alþingi. Jón Pétur Zimsen, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, notaði orð eins og „viðurstyggileg“ yfir pólitík þeirra sem eru honum ósammála, um leið og hann sakaði fólkið um blekkingar, og samflokkskona hans, Rósa Guðbjartsdóttir, gerði heilum stjórnmálaflokki, Viðreisn, upp „andúð“ á allri atvinnugreininni og stimplaði endurreiknað auðlindagjaldið sem „sósíalisma“.

Við þekkjum svona orðræðu frá Bandaríkjunum og vitum að ef ætlunin er að kljúfa þjóð eru skilvirkustu tólin stóryrði og upphrópaðar ásakanir.